„ODRA” 1/2013 – Twórczość Tadeusza Różewicza za granicą

Jan Stolarczyk

Twórczość Tadeusza Różewicza za granicą (2008−2012)

Na podanej przez Annę Nasiłowską liście polskich pisarzy współczesnych tłumaczonych na największą liczbę języków Tadeusz Różewicz zajmuje pierwsze miejsce (50 języków). O takiej skali promieniowania dowodnie przekonuje gruntowna, niemal trzystustronicowa praca Ireny Burkot i Małgorzaty Biedy Utwory Różewicza w świecie. Bibliografia przekładów do 2007 roku. Zaznajamia ona z geografią tłumaczeń, ich częstotliwością w poszczególnych krajach, wprowadza w światową recepcję twórczości autora Niepokoju. Rzut oka na „Indeks języków przekładu” pokazuje, że dominują Niemcy: z racji historycznego sąsiedztwa i wojennej zaszłości, obecnej w pamięci do dziś. Przypomnijmy, że już w 1954 roku były partyzant, brat zabitego przez hitlerowców oficera AK, mówił o potrzebie pojednania (wiersz Do Niemców na Zachodzie), choć z racji głębokiego urazu Polaków i panującej ideologii niechętnie odbierano wtedy u nas taki gest. W Niemczech Zachodnich dopiero w 1959 roku ukazały się pierwsze jego przekłady: kilka wierszy w głośnej wtedy antologii polskiej liryki Karla Dedeciusa pt. Lektion der Stille (Lekcja ciszy). Znacznie wcześniej, bo już w 1950 roku, w NRD wydano (zorientowaną ideologicznie) antologię Im Lande der Sowjets (W Kraju Rad) z tytułowym wierszem Różewicza.

Po drugiej stronie naszej granicy, w dawnym Kraju Rad, dopiero w okresie tzw. odwilży „Inostrannaja literatura” (1956) wydrukowała po raz pierwszy wiersz Stara chłopka idzie brzegiem morza. Znamienny to dla tego okresu wybór, bo uwzględniał aspekt asekuracji ideologicznej (można byłoby ją tak ująć: oto nad morzem, dzięki zmianie ustroju, wypoczywają dziś przedstawiciele wyzwolonej z ucisku klasy), a zarazem umożliwiał obcowanie z wybitną, odmienną od rosyjskiej poezją.

Pierwszy, osobny tom wierszy pt. Biespokojstvo (Niepokój) Tadeusza Różewicza wyszedł dopiero w 1963 roku. Autorem wyboru i wstępu był wybitny krytyk i literaturoznawca Władimir Ogniew, a pośród tłumaczy znaleźli się znani rosyjscy poeci, np. Władimir Buricz, Dawid Samojłow, Borys Słucki, Jewgienij Winokurow. W tamtejszych antologiach, czasopismach utwory polskiego pisarza pojawiały się często; natomiast doliczyłem się siedmiu indywidualnych wydań książkowych, w tym jednej polsko-rosyjskiej inicjatywy (wrocławski „Gajt” wspólnie z moskiewskim „Letnim sadem”: Przyszli żeby zobaczyć poetę. Oni prišli uvidiet’ poeta, 2011). Ponieważ z Tadeuszem Różewiczem przygotowałem wybór i napisałem przedmowę, poleciałem jesienią 2011 z inicjatorem tego wydania Mikołajem Iwanowem na promocję do Petersburga i Moskwy. W Petersburgu mieliśmy spotkanie w Muzeum Anny Achmatowej (Fontannyj Dom). Pracownicy muzeum przygotowali zaskakującą wystawę złożoną z polskich książek Tadeusza Różewicza i polskich wycinków prasowych z jego wierszami, pochodzących z leningradzkiego archiwum Josifa Brodskiego. Napisałem „zaskakującą”, bo dóbr była obfitość, a nigdzie nie czytałem, żeby noblistę tak bardzo obchodził Tadeusz Różewicz.

Wypada wspomnieć też o wrocławskim dwujęzycznym wyborze poezji Tadeusza Różewicza, przygotowanym na jesienne targi książki w Moskwie w 2001 roku (Na powierzchni poematu i w środku. Na povierchnosti poemy i vnutri). Ukazał się nakładem Wydawnictwa Dolnośląskiego, wyboru dokonał autor wraz z niżej podpisanym, a esejami opatrzyli go Ryszard Przybylski i Władimir Britaniszski. Znalazły się w nim dawne i nowe przekłady wielu autorów.

Wiem od Andrieja Bazylewskiego, znakomitego tłumacza i edytora polskiej literatury (m.in. tomu poezji Tymoteusza Karpowicza), że ma gotowy do wydania obszerny wybór poezji Różewicza. Może w 2013 roku znajdzie się w księgarniach rosyjskich…

Dlaczego Tadeusz Różewicz tak chętnie jest tłumaczony? Najogólniej rzec można, że wyraża te niepokoje XX i początku XXI wieku, które na skutek procesów cywilizacyjnych stały się wspólne dla całego niemal globu. Jego formalnie przejrzysta poezja odwołuje się do uczuć powszechnych, codziennego doświadczenia, ma na uwadze jednostkę poddaną wielorakiej opresji. Odrzuca uogólnienia − pojęcia niesprawdzalne jako podstępny materiał manipulacji. Szuka prawdy w przestrzeni między gazetą a Ewangelią. A zaczyna się ona od bezwzględnego spojrzenia na siebie, porzucenia samousprawiedliwień, co jest podstawą wszelkiego tworzenia i autentycznego współżycia. Różewicza przejmuje nieobecność Boga, „wygaśnięcie Absolutu”, gdyż z degradacją tej najwyższej wartości religii i kultury wiąże się zmierzch tradycyjnego humanizmu, którego centrum stanowi człowiek i jego dobro. Z fragmentów zrelatywizowanej mowy świata autorska składnia komponuje osobliwy (osobisty i łatwo rozpoznawalny) komentarz odnoszący się zarówno do powszedniości, jak i bogactwa tradycji kultury. W jego utworach komizm zderza się z tragedią, styl wysoki kultury z trywialnością podkultury, przy czym z tej fuzji rodzi się sens, kierunek właściwej postawy życiowej. Z nieczystych kategorii destyluje się przejrzystość etyczna i poznawcza. Ta chłonna, otwarta na sprzeczności i aktualność życia poezja potrafi ostro dostrzec zaczyn nadchodzących przeobrażeń. Czytelnik ufa przewodnikowi, który prowadzi go przez obszary niepewności, niczego mu nie narzucając, oczekując w zamian samodzielności myślenia.

Ważnym tłem powyższych uwag byłaby mała antologia opinii tłumaczy i zagranicznych mediów. Przywołajmy choćby kilka nieznanych głosów przedstawicieli „literatur małych narodów”.

Jana Unuk (Słowenia): Recepcja Tadeusza Różewicza w Słowenii jest zasadniczo związana z jego doświadczeniem drugiej wojny światowej, ale też odnosi się do egzystencjalnych uwikłań współczesnego człowieka osaczonego przez nihilizm i « szum cywilizacyjny», mocującego się z nicością. Jako tłumaczka poezji Różewicza podziwiam prostotę jej formy (która pod powierzchnią wcale nie jest aż tak prosta, będąc rezultatem sumiennej i świadomej pracy twórczej) i jej zdolność do wyrażania zawsze istotnej treści.

Josep Ysern i Lagarda (Katalonia): Moim zdaniem Tadeusz Różewicz to poeta subtelny, nowatorski, a jednocześnie niesamowicie głęboki z punktu widzenia refleksji etycznej w poezji. Jego twórczość uzupełnia z jednej strony bardzo jeszcze niekompletny kataloński obraz poezji polskiej XX wieku − bo głos tu mają głównie, przynajmniej w wersji książkowej, Miłosz, Szymborska, Herbert, Lipska i Zagajewski − z drugiej strony zaś uzupełnia naszą lirykę bólem i tragedią Europy wojennej i powojennej, ze specjalnym naciskiem na uczucie samotności i izolacji człowieka we wrogim mu świecie (zwłaszcza wielkich miast). Właśnie z racji tej drugiej strony, wyrażającej nurt niepokoju i troski o człowieka, nasz czytelnik czuje, że refleksja Różewiczowska jest mu bliższa niż myśli.

Sven Kivisildnik, znany estoński pisarz, w Eest Radio (09.02.2008) powiedział o książkach Różewicza w przekładach Hendrika Lindepuu: Alati fragment (Zawsze fragment, Laiuse 2007) to jedna z najwybitniejszych książek poetyckich, jakie zostały przełożone na język estoński w okresie republiki. (…) Polecam wydania książkowe dramatów Różewicza. Na szczęście w języku estońskim mamy nawet dwie książki: Valge abielu ja teisi näidendeid (Białe małżeństwo i inne dramaty, Laiuse 2006) oraz wydaną w „Bibliotece Looming” w 1973 roku Kartotek (Kartoteka; w tomie także Śmieszny staruszek) w tłumaczeniu Aleksandra Kurtny. Wspaniała literatura, przenika aż do szpiku kości.

Poeci wielu języków poświęcili polskiemu mistrzowi wiersze. Oto fragment Pochwały Różewicza Kemala Mahmutefendicia (tłum. Julian Kornhauser) z 2002 roku:

Ruszyłeś nisko i przy ziemi (czytaj; bez fałszu

i fałszywej pociechy) jak napalm:

a mimo to po ludzku, diabelnie po ludzku,

tak że litery, słowa

i wiersze rozglądały się wokół:

Czy można tworzyć poezję

Po dymiącej dżumie Auschwitz?

(…)

Synkopowałeś świat

bez Boga, bez człowieka

który aż do nieistnienia

wniknął w nasze rozżalone serca.

I nie zrezygnowałeś.

Bośniacki poeta, po dopiero co zakończonej wojnie bałkańskiej, odnajduje w polskim pisarzu swego „mistrza i nauczyciela”. Konfrontuje własne doświadczenie z powagą artystycznego świadectwa prawdy, przenikliwości sądu, otwarcia na drugiego człowieka. Z takich wierszy jak ten wyłania się szczególny obraz zagranicznej recepcji Różewicza. Może powinienem powiedzieć „sprawdzian” wartości dzieła oryginalnego, potwierdzenie jego immanentnej jedności etyczno-estetycznej.

Książki Tadeusza Różewicza były szeroko omawiane w krajach wydania, niektóre nagradzane czy nominowane do wysokich nagród, także ich tłumacze otrzymywali wyróżnienia. W 2008 roku poeta odbierał w Strasburgu Europejską Nagrodę Literacką, razem z nim wyróżnieni zostali za tłumaczenie zbioru jego wierszy Regio et autres poèmes (Regio i inne wiersze) Claud-Henry du Bord i Krzysztof Jeżewski. Kilka książek Różewicza przełożył Hendrik Lindepuu, a za Valitud luuletused 1945−1995 (Wiersze wybrane 1945−1995) w 2010 roku dostał nagrodę Estońskiej Fundacji Kultury. Ostatnio na międzynarodowej liście czterech finalistów kanadyjskiej Griffin Poetry Prize (2012) znalazł się obszerny poetycki tom Sobbing Superpower. Selected Poems of Tadeusz Różewicz (Spłakane supermocarstwo. Wiersze wybrane Tadeusza Różewicza). Równoległą nominację za wartość przekładu otrzymała Joanna Trzeciak. Tłumaczka za ten sam tom wyróżniona została prestiżowymi nagrodami Found in Translation oraz Best Scholarly Translation into English.

Przedstawiam poniżej listę książkowych przekładów twórczości Tadeusza Różewicza w ostatnich pięciu latach – dziewiętnaście tytułów z różnych stron świata.

− Siempre fragmentos. Poemas selectos [Zawsze fragment. Wiersze wybrane], Caracas 2008, przekład Gerardo Beltrán, Abel A. Murcia;

− Wiersze wybrane Tadeusza Różewicza [na okładce tytuł podwójny: polski i koreański], Seul 2008, przekład Choi Sung Eun (Estera Czoj);

− Théâtre II: Drôle de petit vieux; La Vieille Femme qui couve; La Sortie de l'Artiste de la Faim [Teatr II: Śmieszny staruszek; Stara kobieta wysiaduje; Odejście głodomora], Lozanna 2008, przekład Jacques Donguy, Michel Masłowski;

− Regio et autres poèmes [Regio i inne wiersze], Paryż 2008, przekład Claud-Henry du Bord, Krzysztof Jeżewski;

− Mutter geht [Matka odchodzi], Passau [Austria] 2009, przekład Jolanta Doschek, Bernhard Hartmann, Alois Woldan, posłowie German Ritz;

− Valitud luuletused 1945−1995 [Wiersze wybrane 1945−1995], Tartu 2009, przekład Hendrik Lindepuu;

− Zapisano na vodi [Pisane na wodzie, wiersze], Lublana 2009, przekład Jana Unuk;

− Ma fille [Moja córeczka], Belval [Francja] 2009, przekład Lydia Waleryszak;

− Kupi mačku u džaku. work in progress [Kup kota w worku (work in progress)], Vršac [Serbia] 2010, przekład Biserka Rajčić;

− Udols d’un llop de paper [Wycie papierowego wilka, dwujęzyczny wybór wierszy], Carcaixent  [Hiszpania] 2010, przekład kataloński Josep-A. Ysern i Lagarda;

− Przyszli żeby zobaczyć poetę. Oni prišli uvidiet’ poeta [dwujęzyczny wybór wierszy], Moskwa−Wrocław 2011, przekłady różnych tłumaczy, wstęp Jan Stolarczyk;

− Piesi [Sztuki teatralne, tu: Kartoteka, Grupa Laokoona, Świadkowie albo nasza mała stabilizacja, Białe małżeństwo, Odejście Głodomora], Sofia 2011, przekład Božko Božkov;

− They Came to See a Poet. Selected poems [Przyszli żeby zobaczyć poetę. Wiersze wybrane], Londyn 2011, przekład i wstęp Adam Czerniawski, wyd. 4.;

− Una morte fra vecchie decorazioni [Śmierć w starych dekoracjach], Udine 2011, przekład Silvano De Fanti;

− Sobbing Superpower. Selected Poems of Tadeusz Różewicz [Spłakane supermocarstwo. Wiersze wybrane Tadeusza Różewicza], Nowy Jork−Londyn 2011, przekład Joanna Trzeciak, wstęp Edward Hirsch;

− Und sei’s auch nur im Traum. Gedichte 1998−2008 [cóż z tego że we śnie. Wiersze 1998−2008], Passau [Austria] 2012, przekład Bernhard Hartmann;

− Tadeusz Różewicz [seria: Poesiealbum, nr 299], Wilhelmshorst [Niemcy] 2012, przekład Günter Kunert, Henryk Bereska, Karl Dedecius, Bernhard Hartmann, Heinrich Olschovsky;

− Biez. Vybranyja vierši, Mińsk 2012, przekład Maryna Kazłouska;

− Recycling, Sztokholm 2012, przekład Irena Grönberg, Tomas Håkanson.

              Jan Stolarczyk